«Вельмі падобныя абрады — кветкі і месца збора сваякоў». Выйшлі кнігі вясельнай і пахавальнай беларускай фатаграфіі

— Дзявочым вечарам называлася ноч перад вяселлем, калі дзяўчаты збіраліся разам, плялі вясельны вянок і праважалі маладую. Сёння не шмат людзей разумеюць першапачатковы сэнс рытуалаў. Вяселле, якое ў наіўнай поп-культуры лічыцца «самым шчаслівым днём», традыцыйна для беларусаў з’яўляецца больш складанай падзеяй — гэта адзін з трох важных пераходаў у жыцці, паміж нараджэннем і смерцю. Мы атрымалі больш за тысячу вясельных фатаграфій з абсалютна розных сямейных архіваў, але мастацкі вобраз кнігі ўсё не вымалёўваўся. І тут прыйшла пандэмія — і мы трапілі ў абсалютна новы час з абсалютна іншым выглядам сямейных рытуалаў. Насамрэч, калі глядзіш на фотаздымкі з вяселляў, мімаволі праводзіш паралель з фотаздымкамі з пахаванняў. Два абрады вельмі падобныя: і там, і там кветкі, гэта месца збора сваякоў і жыццёвы пераход па сэнсе. Нам не хацелася трапляць у парадак дня, маўляў, пандэмія, а вы пахавальную фатаграфію выстаўляеце, але менавіта аб’яднанне двух сюжэтаў стала мастацкім вобразам, якога нам раней не хапала.

— Вы атрымалі больш за тысячу толькі вясельных здымкаў. Паводле якіх крытэрыяў яны адабраныя ў «Дзявочы вечар»?

— Мы робім разбіўку па гадах і паказваем, як у розны час чалавек сябе рэпрэзентаваў. У кнізе шэсць раздзелаў — у кожны мы адабралі каля дзясятка самых цікавых з візуальнага і этнаграфічнага пункту гледжання фотаздымкаў. Спачатку мы бярэм Расійскую імперыю. Перыяд з 1921 да 1939 года раздзяляем на Заходнюю Беларусь і Усходнюю, бо здымкі дзвюх частак адрозніваюцца. Потым ідзе час да смерці Сталіна: да вайны рабілася не так шмат фатаграфій, а пасля жыццё рэгламентавалася пастановамі ЦК КПСС, напрыклад, былі забаронены вянчанні. З адлігай некаторыя традыцыі мяняюцца і дваццацігоддзе да 1985 года становіцца апошнім перыядам у кнізе. Кожнай частцы мы даем этнаграфічны і гістарычны кантэкст, які апісала Ася Вальковіч, — ён прадстаўлены на беларускай і англійскай мовах.

— А што тычыцца другой кнігі?

— Там усё перамешана, бо візуальна пахавальныя здымкі амаль не адрозніваюцца. Вясельная фатаграфія жыве і развіваецца, пераходзіць з фотастудый да рэпартажных здымкаў у машыне альбо на фоне Леніна. А пахавальная заўсёды выглядае прыкладна аднолькава — труна і людзі вакол яе. І яна наадварот паступова знікае: у пасляваенны час, напрыклад, усіх хворых і аднаногіх з карцінкі прыбіралі, на ёй застаўся толькі здаровы жывы чалавек, таму пахавальная фатаграфія была зачышчана. У 1950–60‑х, калі працэс у прынцыпе становіцца больш даступным, здараецца другая яе хваля. А чым працэс даступней, тым менш паважлівым становіцца да памерлага. Цяпер, напрыклад, падаецца няправільным здымаць памерлага на тэлефон. Традыцыя, канечне, засталася, многія фатаграфуюцца на могілках, але шмат людзей казалі мне, што вымаюць пахавальныя здымкі з сямейных альбомаў альбо знішчаюць іх.

— Як адрозніваецца вясельная фатаграфія Заходняй і Усходняй Беларусі да 1939 года?

— У БССР рэчы кшталту святочнай сукенкі, пярсцёнка і ўвогуле вясельнай урачыстасці лічыліся вычварнымі: мы часта бачым людзей у звычайным адзенні, і калі здымак не падпісаны, незразумела нават, што адбываецца. Да таго ж фатаграфій з усходняй часткі краіны менш, бо менш людзей маглі дазволіць сабе такое задавальненне. Трэба прагаварыць, што фатаграфіі ў Беларусі ў прынцыпе мала, багаты сямейны архіў — гэта выключэнне. Візуальная гісторыя, скажам, Францыі ахоплівае амаль дзвесце гадоў, а нашая вядзецца ў найлепшым выпадку з пачатку XX стагоддзя. Мы падрабязна разбіраем тэму гэтых адрозненняў у відэа «Вяселле падчас вайны».

— Чаму ў беларусаў дрэнна захаваліся дамашнія архівы?

— У канцы XIX і пачатку XX стагоддзя фатаграфія была прывілеем гарадскіх жыхароў. Каб атрымаць здымак, трэба было пайсці ў фотастудыю, прычым адкрываліся яны там, дзе праходзілі чыгуначныя пуці, і часцей за ўсё яўрэйскімі сем’ямі. Сельскія жыхары часта не маглі дазволіць сабе дарагую тады фатаграфію, да таго ж для гэтага ім трэба было ехаць у горад. Асноўная маса сямейных архіваў пачынае сабірацца ў пачатку 1950‑х, калі фатаграфія выйшла са студый і стала хутка распаўсюджвацца. Варта згадаць дзве вайны, а таксама рэпрэсіі, з‑за якіх сваякі проста знішчалі фатаграфіі, каб схаваць пэўныя сваяцкія сувязі. Цяпер мы пражываем чарговую страту цэлага пласта нашай візуальнай гісторыі, бо людзі не бачаць каштоўнасці ў сямейных фотаздымках, адпаведна, не захоўваюць іх належным чынам.

— Ты кажаш, што кампазіцыйна пахавальная фатаграфія ледзь не аднолькавая, а якія тады ў ёй адрозненні?

— Хоць гэта і падобны спосаб камунікацыі, вобразы абсалютна розныя. Мы бачым, што вясельная фатаграфія кардынальна мяняцца пад уплывам новай палітыкі, ідэалогіі, а пахавальная наадварот — візуальна застаецца амаль без змен. Глабальныя перамены адбываюцца якраз цяпер: праз каранавірус і вяселле, і пахаванне абнуляюцца, людзі, прынамсі свядомыя, з гэтай нагоды больш не збіраюцца. Я не ўпэўнена, што вясельная і пахавальная фатаграфіі будуць такімі, якімі яны былі да мінулага года. Хто, напрыклад, пагодзіцца цяпер рабіць вяселле ў ЗАГСе на фоне чырвона-зялёнага сцяга?

— Veha працуе з сюжэтамі, якія часцей за ўсё паўтараюцца ў дамашніх архівах. Якія наступныя тэмы можна выдзеліць?

— Лічу, што цяпер варта ўсё паставіць на паўзу. Мы часткова дасягнулі сваіх мэтаў: прыцягнулі ўвагу да захавання аматарскай фатаграфіі, паказалі, што з ёй можна працаваць, зрабілі адкрыты архіў. Тое, што адбываецца сёння ў Беларусі, нашмат важней, увага грамадства павінна быць звернутая толькі на гэта. Сёння я знаходжуся па-за Беларуссю і лічу, што новыя праекты варта планаваць толькі тады, калі вярнуся дадому. Раней я хацела сабраць калекцыю «Людзі леса», дзе б паказала чалавека ў адносінах з дрэвам. Сустракаецца шмат здымкаў, дзе людзі абдымаюць дрэва, залазяць на яго, фатаграфуюцца на яго фоне і так далей. Але я ўжо не ўпэўнена, што калекцыя адбудзецца: зараз мы даем адказы на пытанні пра нацыянальную самаідэнтычнасць і нашую гісторыю, якія не былі знойдзеныя ў 1990‑я, таму, можа, нам пакуль увогуле не патрэбны праекты з фотаархівамі. Калі прыйдуць тыя адказы, тады і вырашым, якой будзе новая кніга Veha.