20 траўня споўніцца 70 гадоў ад выхаду ў эфір першай беларускамоўнай перадачы Радыё Свабода (тады — Радыё Вызваленне). З нагоды юбілею Свабода пагутарыла з Вячкам Станкевічам — дырэктарам Беларускай службы Радыё ў пэрыяд найвялікшых надзеяў і расчараванняў беларускіх дэмакратаў.
Вячка Станкевіч. Архіўнае фота
Вячка Станкевіч — сын мовазнаўцы і грамадзкага дзеяча Яна Станкевіча. Нарадзіўся ў 1932 годзе ў Вільні. Выехаў зь Беларусі разам з бацькамі падчас II усясьветнай вайны. З 1949 году — у ЗША. Атрымаў ступень магістра ў электрамэханіцы, працаваў інжынэрам у карпарацыях. З 1988-га на Радыё Свабода. Ад 1991-га да 1998 году ўзначальваў Беларускую службу радыё. Пасьля выдаваў часопіс Belarusian Review, быў сябрам Прэзыдыюму Рады Беларускай Народнай Рэспублікі і старшынём Галоўнай управы Беларуска-амэрыканскага задзіночаньня.
Паміж пачаткам вяшчаньня Беларускай службы (Радыё Вызваленьне) на зачыне халоднай вайны паміж ЗША і СССР і істотнымі зьменамі за «жалезнай заслонай» прайшло тры з паловай дзесяцігодзьдзі. Як у беспрасьветныя часы халоднай вайны актыўныя беларускія эмігранты, адрэзаныя ад радзімы і суродзічаў фізычна ды інфармацыйна, уяўлялі сабе шлях пераменаў у Беларусі, на што спадзяваліся?
«Калі нехта прэтэндаваў на тое, што ён ведае адказ на гэтае пытаньне, дык мы такіх людзей ня слухалі, — кажа Вячка Станкевіч у тэлефоннай размове з палітычным аглядальнікам Свабоды Юрыем Дракахрустам. Летась Станкевіч адзначыў 91‑я народзіны. — Жаданьне такіх пераменаў, безумоўна, было. Ці было яно выканальным, цяжэй сказаць».
Ці былі спадзевы на разьвіцьцё сцэнараў, падобных да антыкамуністычнага паўстаньня ў Вугоршчыне ў 1956 годзе ці «праскай вясны» 1968 году ў Чэхаславаччыне?
«Гэта было б аптымальным разьвіцьцём падзеяў, але тады не было адчуваньня, што гэта адбудзецца ў Беларусі, — кажа Вячка Станкевіч. — Пасьля вайны ў асяродку беларускай эміграцыі знайшлі людзей, якія былі гатовыя таемнымі шляхамі трапіць у Беларусь, ахвяраваць для гэтага жыцьцём. Янка Філістовіч, Цімох Вострыкаў… Я зь ім жыў у Нямеччыне, у гарадку Міхельсдорф, дзе была беларуская гімназія. Я ведаў яшчэ аднаго беларуса, які таксама згадзіўся скакаць з парашутам у Беларусь. Практычнага плёну ад гэтага вялікага не было. Але гэта разбурала ўяўленьне, што беларусы — пасіўныя людзі, якія нічога ня хочуць мяняць, што сярод іх ёсьць людзі, гатовыя заплаціць сваім жыцьцём».
Ён канстатуе, што спадзевы на зьмены на Бацькаўшчыне зьявіліся ў 1980‑х, калі ўтварыўся Беларускі Народны Фронт.
«Падобныя арганізацыі паўсталі ў многіх рэспубліках СССР. Гэта цешыла эміграцыю. Што яны маглі і што не маглі зрабіць — гэта ўжо не ад нас залежала».
Дырэктар Беларускай службы Радыё Свабода Вячка Станкевіч і журналістка Алена Радкевіч. Прага, сярэдзіна 1990‑х
Прафэсійны інжынэр і актыўны дзяяч беларускай дыяспары, Вячка Станкевіч прыйшоў на Радыё Свабода ў 1988 годзе, а ў 1991‑м стаў дырэктарам Беларускай службы.
«Я сам пачаў працаваць на радыё ў службе, якая правярала адпаведнасьць матэрыялаў, якія ішлі ў этэр, правілам карпарацыі, — расказвае Вячка Станкевіч. — Правяраліся матэрыялы, якія ўжо былі абнародаваныя, рабіліся высновы адносна журналіста, які выдаў гэты матэрыял, калі заўважалася неадпаведнасьць прынцыпам карпарацыі. Калі, скажам, нехта з супрацоўнікаў заклікаў у этэры слухачоў да рэвалюцыі, мы павінны былі перадухіляць паўтарэньне гэтага ў будучыні. Але гэта былі рэдкія справы. Радыё імкнулася запрашаць на працу супрацоўнікаў, якія разумелі, на якіх прынцыпах грунтуецца вяшчаньне».
Тое быў зорны час для Радыё Свабода. Пасьля дзесяцігодзьдзяў ізаляцыі ад краінаў, на якія скіраванае вяшчаньне, адчыніліся інфармацыйныя шлюзы і геаграфічныя межы. Супрацоўнікі беларускай рэдакцыі ўпершыню атрымалі магчымасьць наведаць Беларусь.
«Восеньню 1990 году я першы раз прыехаў у Менск, — успамінаў раней Вячка Станкевіч. — Я прыляцеў на менскае лётнішча, мяне там сустрэлі адразу на месцы, і я меў магчымасьць пазнаёміцца з былымі талакоўцамі. І хоць нас дзяліла розьніца ў веку, мы чуліся зусім як старыя знаёмыя. Што яшчэ было цікава ў той жа час — наступны дзень удалося паехаць у Вільню, і едучы па дарозе, было вельмі цікава затрымацца ў Барунах, дзе мы спаткаліся з ксяндзом Чарняўскім — гэта быў вельмі цікавы, народны сьвятар. Ну і адведалі Арляняты — гэта вёска, дзе нарадзіўся мой бацька і адкуль паходзіла шмат Станкевічаў…»
Вячка Станкевіч і Аляксандар Лукашук. 2013 год
За год да таго ў Беларускай службы Радыё Свабода зьявіўся першы карэспандэнт у Беларусі. Ім стаў тагачасны рэдактар аддзелу навін у газэце «Знамя юности» Алесь Ліпай, а ягоным дэбютным рэпартажам — справаздача зь першага дазволенага ўладамі мітынгу пад бел-чырвона-белымі сьцягамі на менскім стадыёне «Дынама».
Наяўнасьць мясцовых карэспандэнтаў, адсутнасьць камунікацыйных бар’ераў, магчымасьць свабоднага руху празь межы і, галоўнае, безьліч грамадзка-палітычных і культурных падзеяў — вось перамены, якія прынесьлі з сабою тыя пераломныя часы.
Ці было ў тагачаснага дырэктара Радыё Свабода адчуваньне сваёй датычнасьці да гістарычных падзеяў, жаданьне ўплываць на векапомныя падзеі?
«Жаданьне гэта рабіць было. Але перабольшваць не было патрэбы», — сьціпла адказвае Вячка Станкевіч.
Пачатак сваёй працы на дырэктарскай пасадзе Беларускай службы спадар Станкевіч называе самым яскравым успамінам.
«Я разумеў, які час прыйшоў у Беларусі. Маёй задачай было запоўніць штат службы прафэсійнымі журналістамі. Першы, каго я прыцягнуў да працы на Радыё Свабода, быў Аляксандар Лукашук. Ён тады працаваў у Беларусі ў газэце „Звязда“. Ён быў большым прафэсіяналам у гэтай справе, чым я. Я тады паехаў у Менск, пагаварыў зь ім і прыцягнуў яго да працы. Але не на беларускую службу, а ў аддзел, які рыхтаваў аналітычныя артыкулы. Там патрэбныя былі людзі, якія арыентаваліся ў сытуацыі ў краінах, на якія вяшчала Радыё Свабода. Пазьней я прыняў яго ў службу. Зьявіліся людзі і зь Беласточчыны, і зь Беларусі».
На наступны год пасьля таго, як Вячка Станкевіч узначаліў Беларускую службу Радыё Свабода, Савецкі Саюз спыніў існаваньне, абрынулася камуністычная сыстэма. Можна было меркаваць, што вызваленая ад савецкага камуністычнага панаваньня Беларусь вернецца да беларускай мовы, непадцэнзурнай культуры і палітычных свабодаў.
«Самае запамінальнае было з тых часоў — гэта Беларускі Народны Фронт. Вельмі яскравым уражаньнем быў Першы зьезд беларусаў сьвету ў 1993 годзе. Гэта быў паказчык таго, што зьмены адбыліся і адбываюцца».
Вячка Станкевіч у праскім офісе Радыё Свабода. 2013 год
Запытваем у суразмоўцы, ці чакаў ён у 1991 годзе, што неўзабаве можа адбыцца рэванш і да ўлады прыйдзе Аляксандар Лукашэнка.
«Не, я гэтага ў 1991 годзе не чакаў. У мяне не было досьведу жыцьця ў Беларусі. Пра жыцьцё там я ведаў праз прэсу, праз расповеды старэйшага пакаленьня, — адказвае Вячка Станкевіч. — Лукашэнка спачатку спрабаваў адхіліць ад улады старую камуністычную гвардыю. І да пэўнай ступені гэта быў плюс. Дэмакраты тады не змаглі знайсьці згоды. Шушкевіч і Пазьняк маглі б тады знайсьці шлях да супрацоўніцтва. Але, на жаль, гэтага не адбылося».
Цяпер, калі Беларусь зноў сутыкнулася з масавымі палітычнымі рэпрэсіямі з боку рэжыму Лукашэнкі, а сотні тысяч беларусаў вымушана пакінулі радзіму, у беларускай апазыцыі і ў новай беларускай эміграцыі нярэдка гучаць абвінавачаньні ў супрацы з КДБ. Наколькі распаўсюджаныя былі такія абмеркаваньні ў эміграцыйных колах і ў Беларускай службе Радыё Свабода за часамі халоднай вайны?
«У Беларускай службе мы гэта не абмяркоўвалі. Дакладнай інфармацыі не было, а на балбатню не было часу — трэба было працаваць», — кажа Вячка Станкевіч.
