«Радыё — частка таго шчыта, які абараняе ад лукашызму». Як стваралася і працуе «Беларускае Радыё Рацыя»

З праграмным дырэктарам Юрыем Ляшчынскім і галоўным рэдактарам «Радыё Рацыя» Яўгенам Вапам размаўляў на onet.pl Барташ Панэк.

“Радыё Рацыя” не паўстала ў Польшчы пасля 1989 года, калі ўдалося стварыць свабодныя і незалежныя СМІ. Як яно з’явілася?

Яўген Вапа: Важнымі былі 1980‑я гады, калі мы працавалі, як выдавецтва і СМІ. А пасля рашэнняў Круглага стала з’явілася магчымасць развіваць праграмы для беларускай меншасці на грамадскім радыё, а пазней і на тэлебачанні. Мы сабралі 10 тысяч подпісаў пад зваротамі пра запуск гэтых праграм. Менавіта пасля 1989 года Юры Ляшчынскі далучыўся да грамадскага “Радыё Беласток”, адразу пасля вучобы ў Варшаве. Юры — гэта тое, што адбывалася тады ў публічных СМІ.

Што тады адбылося? Як вы гэта запомнілі?

Юры Ляшчынскі: Былі эмоцыі. 1 сакавіка 1990 году мы пачалі штодзённыя перадачы на ​​беларускай мове на грамадскім “Радыё Беласток”. А часам выходзілі ў эфір нават два разы на дзень. Тады мы назвалі гэтую праграму “Пад знакам Пагоні”, бо Рэспубліка Беларусь таксама змянялася з савецкай у незалежную.

Што рухала і натхняла вас тады?

Юры Ляшчынскі: Напрыклад, мяне пазнавалі.

А вы?

Яўген Вапа: Я тады не быў журналістам. Але я таксама скончыў вучобу ў Варшаве. І нам усім прапаноўвалі застацца там. Наша пакаленне, людзі, якія складаюць незалежнае Задзіночанне беларускіх студэнтаў, вырашылі вярнуцца на Падляшша і зрабіць тое, што нельга было зрабіць у часы камунізму.

Я хацеў працаваць у беларускай гімназіі ў Гайнаўцы, выпускніком якой быў. Кожны дзень ездзіў на працу аўтобусам з Бельска Падляшскага. Я сыходзіў у 5.30 і вяртаўся ў 19. Але я выкладаў у сваёй школе і хацеў данесці да моладзі тое, чаго не хапала мне, калі быў студэнтам. Адначасова з 1986 года разам з сябрамі я рэдагаваў студэнцкую старонку Тыднёвіка беларусаў “Ніва”.

Я дзевяць гадоў ездзіў працаваць у Гайнаўку. Калі Лукашэнка прыйшоў да ўлады, трэба было пачынаць працаваць на незалежныя СМІ. Адсюль і ўзнікла ідэя беларуска-беларускага праекту па абодва бакі мяжы, якім стала Беларускае Радыё Рацыя. Я дагэтуль застаўся ў СМІ.

Спынімся на Гайнаўцы. Вы сказалі, што хацелі даць сваім вучням тое, чаго не атрымалі, калі былі падлеткам. Што гэта было?

Яўген Вапа: Не хапала агульнабеларускай прасторы. Месца пад бел-чырвона-белым сцягам і гербам Пагоня. Не хапала думак і выяўлення таго, што беларусы — гэта не проста прыгнечаная нацыя, што не ўсё страчана — бо ў нас ёсць свая гісторыя і багатая культурная прастора, а наша літаратура стаіць на адным узроўні з польскай ці іншай еўрапейскай літаратурай. Для нас гэта было вельмі важна. Мы ладзілі выступы беларускіх рок-гуртоў у варшаўскіх студэнцкіх клубах.

Мы паказалі, наколькі цудоўнае маладое пакаленне беларускіх пісьменнікаў. І гэта таксама тое, што я хацеў паказаць у сваёй гімназіі — што мы шмат у чым роўныя, бо быў комплекс жыцця на мяжы, сярод лесу, адарванасці ад моўнай супольнасці. Спачатку жалезная мяжа, потым папяровая мяжа, то бок візавая, а цяпер сцяна. Усё гэта можа прыгнятаць людзей на працягу столькіх гадоў.

Паспрабуем усю гэтую інфармацыю крыху ўпарадкаваць, бо “Ніва” стваралася ў сярэдзіне 1950‑х гадоў, на хвалі кастрычніцкай адлігі і адыходу камуністычнай Польшчы ад сталінізму. Але, як я разумею, гэтага было мала. На хвалі “Салідарнасці” пачатку 1980‑х гадоў пачынае стварацца Задзіночанне беларускіх студэнтаў.

Юры Ляшчынскі: Усе арганізацыі нацыянальных меншасцяў пасля 1965 года былі скінутыя ў адзін мяшок, які падпарадкоўваўся МУС. Беларускае грамадска-культурнае таварыства, украінскае, яўрэйскае і літоўскае таварыства. І выдавецкі орган адзін, а дзе пытанні, звязаныя са студэнцкай моладдзю і літаратурай? Наш выбітны пісьменнік Сакрат Яновіч казаў, што ў Польшчы ёсць дзве літаратуры. Адна польская — вялікая, але ёсць і маленькая — беларуская.

Кожная супольнасць мае свае ўласныя памкненні, і мы хацелі мець свае ўласныя арганізацыі. І калі з’явілася магчымасць стварыць радыёстанцыю, мы гэтым заняліся. Мы стварылі транспамежнае Радыё Рацыя. У ваколіцах Беластока мы вяшчалі на FM, у Беларусь сігнал перадаваўся на сярэдніх хвалях і ў вызначаны час. Цяпер вяшчаем толькі на ўльтракароткіх хвалях і, што важна, у інтэрнэце.

Яўген Вапа: Гэта сапраўды важна: навучанне на роднай мове і гэтыя дзве гімназіі – у Гайнаўцы і Бельску Падляшскім. Я скончыў Гайнаўскую гімназію, а Юры школу ў Бельску. Калі Юры пачаў вучыцца ў 1980 годзе, ён удзельнічаў у студэнцкай арганізацыі, якая дзейнічала пры гімназіі, пад назвай “Разбуджаны голас”.

Юры Ляшчынскі: Тады мы ўжо кантактавалі са студэнтамі з Задзіночання беларускіх студэнтаў. Ваеннае становішча яго нібыта адмяніла, а структуры, то бок людзі, засталіся. У 1980‑х гадах, хаця афіцыйна, мы ўжо мелі сваю газету, штомесячнік на чатырох мовах — на літоўскай, украінскай і беларускай, і адзін агульны часопіс на польскай мове.

Вялікае Княства Літоўскае і яго традыцыя ў пэўнай ступені адбіліся на гэтым. І гэтае пакаленне было тады абуджаным пакаленнем, гэтым абуджаным голасам.

Юры Ляшчынскі: Мы тады не спалі і нас, Беласточчыну, называлі беларускім П’емонтам.

Ці быў гэта таксама жэст бунту да, з аднаго боку, дзяржавы-прыгнятальніцы, а з другога — да бацькоў і дзядоў, якія, магчыма, былі запалоханыя і баяліся казаць пра сваю беларускасць?

Юры Ляшчынскі: Старэйшае пакаленне, магчыма, не было заангажавана ў Польскую Народную Рэспубліку, але яны маглі дзейнічаць толькі ў гэтай краіне. Толькі так можна было праяўляць сваю беларускасць і шукаць свае карані. Палякі маглі падпольна паслухаць ці пачытаць пра сваю гісторыю. Для нас гэта было немагчыма. Эміграцыйныя выданні сюды амаль не даходзілі, а сама беларуская эміграцыя была мінімальнай. У канцы 1980‑х гадоў мы аднаўлялі сваю ідэнтычнасць і нацыянальную свядомасць.

Яўген Вапа: Гэта праблема, якая звязана з нашым усведамленнем гістарычнай пераемнасці і цяжару гісторыі тут, на Падляшшы. Тут круціўся паравы каток гісторыі. Ва ўсіх канфліктах праз гэтую частку Падляшша вялі дарогі з усходу на захад і з захаду на ўсход. Гэта кацёл гісторыі, месца сустрэч цывілізацый, сустрэча стыхій, што вельмі прыгожа гучыць у літаратуры.

І гэта становіцца міфам, але праўды ў гэтым крыху менш.

Яўген Вапа: У жыхароў трашчаць галовы ад гэтых міфаў. Не толькі ад міфаў у пераносным сэнсе, але і ад дубінак і стрэльбаў. У 1915 годзе беларускі народ напаткала няшчасце, то бок Бежанства. 2,5 мільёна чалавек з тэрыторыі заходняй Беларусі выгналі ўглыб Расеі. Гэта першае масавае перасяленне, памяць пра якое была трывалай і мела гамераўскае вымярэнне. Гэта была траўма, якая ператварылася ў гамераўскую сямейную гісторыю пры адсутнасці магчымасці спазнаць уласную гісторыю свайго народа.

Аповеды пра бежанства перадаваліся з пакалення ў пакаленне, а наша выдавецкая і медыйная дзейнасць была накіравана на тое, каб захаваць памяць пра нашу самабытнасць, нацыянальную, культурную і моўную адметнасць. Вяртанне да каранёў многіх маладых людзей, якія здаваліся спаланізаванымі, дасягаецца праз вяртанне да гістарычнай памяці, у тым ліку да бежанства. Гэтая памяць аднаўляе і мову. І гэта новая з’ява.

Дзіўна, што больш чым праз 100 гадоў.

Юры Ляшчынскі: Так, пасля больш чым 100 гадоў. Калі я пачынаў працаваць на грамадскім радыё, я запісваў людзей, якія памяталі бежанства. Памяталі, што іх вывозілі. Памятаю адну з такіх гісторый, вельмі кароткую, пра сястру. Яе малодшы брат прачнуўся раніцай і ўбачыў плачучых бацькоў. Побач з імі магіла. Па дарозе дзяўчына памерла. Так людзі запомнілі.

І яшчэ памяталі, калі вярнуліся. Яны вярнуліся ў свае вёскі, але аказалася, што дамы разбураныя або спаленыя, а палі зараслі зелянінай. Або нехта іншы ўжо засяліўся. І гэтая памяць пра бежанства, таму што ў ім удзельнічалі ўсе, была мацнейшай за памяць пра Другую сусветную вайну, пра 17 верасня 1939 года.

Таксама мацней за памяць пра першыя пасляваенныя гады?

Юры Ляшчынскі: Этнічныя чысткі тады былі, але яны ахапілі невялікую тэрыторыю і закранулі невялікую частку насельніцтва.

Яўген Вапа: У 1915 годзе расейская армія выкарыстала тактыку выпаленай зямлі, прымусіўшы жыхароў зямлі ратавацца ўцёкамі. Гэта быў зыход, забыты ў Еўропе. Мы гаворым пра трагедыю армянаў, але не ўспамінаем масавых забойстваў беларусаў, некаторых украінцаў і нават палякаў, якія ўцяклі з Любліншчыны. Яго няма ў гістарычнай памяці Еўропы.

У калектыўнай памяці жыхароў Польшчы гэта таксама малавядомая падзея. У прынцыпе, мы даведаліся пра гэта некалькі гадоў таму дзякуючы кнізе Анэты Прымакі “Бежанства 1915. Забытыя бежанцы”.

Яўген Вапа: Пра гэта мы, беларусы, казалі ў нашых беларускамоўных праграмах і ў публікацыях у “Ніве”. Нашы журналісты сабралі і апублікавалі ўспаміны перыяду бежанства, перыяду вяртання і міжваеннай Польшчы, а таксама вайны і пасляваеннага часу. Усё гэта сабрана нашай інтэлігенцыяй. Мы разумелі, што трэба неяк зафіксаваць сваё мінулае і выратаваць яго ад забыцця.

З гэтага матэрыялу скарысталася Анэта Прымака. Адпраўной кропкай для яе працы над кнігай сталі ўспаміны, змешчаныя ў тыднёвіку беларусаў Польшчы “Ніва”, часам вельмі падрабязныя апісанні са звесткамі пра тое, што вывозілася, а што ўвозілася. Гэта матэрыял для даследчыкаў, сацыёлагаў і гісторыкаў. Журналісты і энтузіясты зрабілі тое, што не змаглі зрабіць навуковыя інстытуты. Гэта тэма, якой не было ні ў гісторыі Польшчы, ні ў гісторыі Беларусі. Так было і з памяццю пра падзеі пасля Другой сусветнай вайны.

Што пра гэта захавалася ў вуснай гісторыі?

Яўген Вапа: Гэтыя трагічныя падзеі таксама адкрытыя, апісаныя і данесеныя да шырокай беларускай і польскай грамадскасці пакалення 1980‑х гадоў, маладымі журналістамі з Задзіночання беларускіх студэнтаў. Усе ведалі пра Бурага, пра Лупашку, пра іх рэйды. Але апублікаваць нічога не ўдалося, у тым ліку з‑за беларускай меншасці, прадстаўнікі якой сталі ахвярамі гэтых рэпрэсій.

У рэшце рэшт, ахвяры нацыяналістычнага падполля былі кананізаваныя ўладамі Польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Тое, што было велізарнай траўмай, ператвараецца ў духоўную і гістарычную памяць, элемент жыцця кожнага народа.

Юры Ляшчынскі: Бо гісторыю трэба запісваць на магнітафонную стужку, карту памяці, у газетах ці ў кнігах. Яўген адзначыў, што Беларусь не гаварыла пра бежанства. Там яно таксама згадвалася, але называлася па-іншаму. У незалежнай Беларусі я запісаў гісторыка, які пісаў доктарскую дысертацыю пра змены насельніцтва ў Гарадзенскай губерні ў 1915–1921 гг. Змены насельніцтва, а не плыні.

Супрацоўнік Радыё Рацыя рыхтуецца да працы. Фота: Павел Супернак / PAP

Як лукашэнкаўскі рэжым ставіцца да вашага радыё? Моц перадатчыка, які знаходзіцца ў Беластоку, мае магутнасць больш за 100 кВт, ён сягае аж пад Наваградак.

Юры Ляшчынскі: Дакладна, нішто не можа спыніць радыёхвалю. Хоць “Вольную Еўропу” глушылі да пачатку 1990‑х, але цяпер нават у Беларусі не глушаць радыёхвалі. Але яны блакуюць інтэрнэт і называюць наш сайт экстрэмісцкай крыніцай інфармацыі, што забаронена ў Беларусі. Слухаць гэта, нават гаварыць пра гэта, караецца турэмным зняволеннем.

Яўген Вапа: Нават лагатып нашага радыё быў забаронены і лічыцца экстрэмісцкім. Нашы журналісты ніколі не атрымлівалі акрэдытацыі ў беларускім Міністэрстве замежных спраў, хоць журналісты іншых незалежных тэлеканалаў атрымалі. Мы – ніколі. І гэта сведчыць пра сур’ёзны падыход уладаў рэжыму да нашага радыё.

Яны выдатна разумеюць, што гэта беларуска-беларускі праект, створаны польскімі грамадзянамі, якія належаць да беларускай меншасці, і беларусамі з таго боку мяжы. Гэта інтэграцыйная дзейнасць. Гэта дазваляе адчуць сілу і сувязь.

Хто слухае Радыё Рацыя?

Юры Ляшчынскі: Мяняўся профіль нашых слухачоў. Таму што мы радыёстанцыя, дзе дамінуе беларуская музыка. У Беларусі музыка на беларускай мове таксама не вітаецца ў дзяржаўных СМІ. Нас слухаюць і дзеля музыкі, і дзеля інфармацыі.

Пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года мы некаторы час былі адзіным СМІ, якое прымалі і слухалі ў Беларусі, таму што іншыя СМІ былі цалкам заблакаваныя.

Яўген Вапа: Мы даходзім туды, дзе найбольш дынамічныя беларусы. Наш асартымент ахоплівае Гарадзенскую вобласць, Берасцейскую вобласць і ўсе польска-беларускія памежныя пераходы. А цяпер нас слухаюць на мяжы з Літвой, пад Друскенікамі, а таксама ў Сувалках і Аўгустове. Туды цяпер ездзяць беларусы.

Наша радыё — гарант бяспекі для тых людзей, якія нас слухаюць. Гэта ананімна, у адрозненне ад праслухоўвання анлайн на тэлефоне. Чалавек сядае за руль, уключае радыё і слухае, не баючыся быць злоўленым.

Юры Ляшчынскі: Мы таксама рабілі праграмы для простых беларусаў, яшчэ да рэпрэсій 2020 года. 60 % пакупнікоў беластоцкіх гандлёвых цэнтраў былі беларусы, якія прыязджалі па пакупкі. Мы агучвалі курсы валют і цэны на прадукты. Мы не кажам людзям, як сябе паводзіць, мы проста даем альтэрнатыўную інфармацыю.

Яўген Вапа: Сёння радыё адыгрывае важную ролю ў стварэнні малых супольнасцяў. Супольнасці, якія цяжка знішчыць, што як раз хоча зрабіць рэжым. Радыё — частка таго шчыта, які абараняе ад лукашызму, ад расейскага міру, таму што тое, што робіць Лукашэнка, знішчае ўсё беларускае.

Юры Ляшчынскі: Часта думаюць у катэгорыях “што гэта за радыё?” Каб да ўсіх дайсці, трэба размаўляць па-расейску. І вяшчаем на памежных мовах. Мы вядзём перадачы па-беларуску, і навіны ідуць па-беларуску.

Але калі людзі размаўляюць па-польску, то мы не перакладаем, таму што людзі памежжа павінны ведаць гэтую мову. Калі размаўляюць па-расейску, то мы таксама не перакладаем, бо гэтую мову ведае ўся Беларусь. Па-ўкраінску таксама, бо яны суседзі. І нават на мясцовым дыялекце ці на трасянцы, таму што людзі разумеюць, і яны, безумоўна, павінны разумець. На расейскую не будзем пераходзіць. У нас, безумоўна, было б большая аўдыторыя, больш слухачоў. Але мы не будзем гэтага рабіць. Прынцыпова.

Барташ Панэк – рэпарцёр, журналіст, дакументаліст з дваццацігадовым стажам радыё. Лаўрэат шэрагу нацыянальных і замежных прэмій, у тым ліку Prix Italia за радыёрэпартаж. Стыпендыят Міністэрства культуры і нацыянальнай спадчыны і сталічнага горада Варшавы. Летам 2020 года выдаў кнігу рэпартажаў пра татараў у Польшчы. Працуе яшчэ над адной — на гэты раз пра другое жыццё саўгасаў.