10 беларускіх плакатаў пра абаронцаў Айчыны

Сёння савецкае можа выклікаць у маладога пакалення сцёб, жах, патрыятычныя пачуцці… — залежыць ад актуальнай сітуацыі ў краіне пражывання.

У Эстоніі, напрыклад, у Тартускім музеі КДБ, наведвальнікам прапануецца зрабіць сэлфі з партрэтам Сталіна.

У Фінляндыі паспяхова існуе камерцыйны дум-металічны праект “Курск”. Вакаліст спявае па-руску ўласныя творы з тэкстамі кшталту “Здесь моя улица, алея Сталина…” Музычны прадукт якасны і “сур’ёзны”, кажуць, на заходнееўрапейскіх фестывалях успрымаецца як сцёб, а ў Расіі, дзе і ёсць асноўная мэтавая аўдыторыя гурта, — “на ура” і без аніякага сумневу ў шчырасці музыкаў. На канцэрце ў Мінску, здаецца, музыку слухалі проста як музыку. Але магчыма мне толькі здаецца…

У Беларусі, дзе савецкія злачынствы не асуджаныя на дзяржаўным узроўні (а па маім шчырым перакананні краіна ніколі не выберацца з “пераходнага перыяду”, калі не адбудзецца нешта кшталту Нюрнбергскага працэсу над камунізмам), стаўленне да савецкай спадчыны неадназначнае. “Свая” гэта была дзяржава ці “чужая”? “Руская акупацыя”, як у прыбалтаў, ці “адзін з этапаў пабудовы беларускай дзяржаўнасці”?

Менавіта мастацтва мае шанец знізіць ідэалагічны накал, калі ставіцца да савецкіх набыткаў найперш як да помнікаў культуры. А для беларускага грамадства савецкая культурная спадчына — сапраўды каштоўнасць, калі меркаваць па актыўных кампаніях у абарону мінскай Асмолаўкі ці раёна побач з трактарным заводам. Многія творы савецкай эпохі выконваліся на высокім мастацкім узроўні, што прыцягвае калекцыянераў. Шырока вядомы парк савецкіх скульптур у літоўскім Грутасе, напрыклад. У Мінску музей скульптара Заіра Азгура стаў адным з самых атмасферных месцаў, а сацрэалістычныя творы Заіра Ісакавіча, здаецца, ніколькі не супярэчаць самым авангардным плыням, прадстаўнікі якіх ладзяць імпрэзы ў яго музеі.

Беларускі саюз дызайнераў збірае плакаты, што ствараліся на тэрыторыі Беларусі. Вялікая частка калекцыі, канечне, адносіцца да савецкай эпохі. У электронным выглядзе дадаюцца плакаты з прыватных збораў і з Беларускай кніжнай палаты. Як ні дзіўна, плакатаў уласна пра 23 лютага ў немалой онлайн-калекцыі Беларускага саюза дызайнераў не знайшлося. Затое выяў больш “агульнай” тэматыкі, пра абаронцаў Айчыны і савецкую армію, назбіралася.

Магчыма, 23 лютага не лічылася святам таго ж маштабу, што 8 сакавіка. Міжнародны жаночы дзень, напэўна, дзякуючы сваёй інтэрнацыянальнасці, выяўляўся плакатыстамі даволі актыўна. Ці, можа быць, наадварот, “мужчынская” тэматыка ў мілітарызаваным СССР лічылася актуальнай круглы год, а “жаночая”… Як у сумным сэксісцкім выказванні: “Маўчы, жанчына, твой дзень — 8 сакавіка”.

Па словах супрацоўніка Саюза дызайнераў Паўла Дарохіна, плакаты маглі вісець на вуліцах ці на прадпрыемствах, часта прадаваліся цэлымі тэматычнымі блокамі. Напрыклад, трэба было аформіць стэнд па барацьбе з алкагалізмам… ці за пажарную бяспеку… На думку Паўла, плакаты ваеннай тэматыкі маюць карані ў агітпрадукцыі часоў Першай сусветнай. Такую прапаганду выкарыстоўвалі і Расія, і Германія, і Велікабрытанія, і Францыя.

Знакаміты плакат “А ты записался добровольцем?” — копія амаль такога ж брытанскага плаката, які ў свой час перарабілі з амерыканскага “Your coun­try needs you!”

Хоць на плакатах і складана знайсці прыкметы пэўнага часу, некаторыя дэталі даволі красамоўныя. З 1980‑х на плакатах можна заўважыць матывы з георгіеўскімі стужкамі. Пасля атрымання Беларуссю незалежнасці ваенная тэматыка ў плакаце без прывязкі да пэўнай даты страчвае папулярнасць. Але працягваюць вырабляць плакаты да 9 мая і 3 ліпеня.

Большасць плакатаў, што выходзілі ў Беларусі, — беларускамоўныя. У першую чаргу гэта датычыцца прадукцыі выдавецтваў “Агітплакат” і “Беларусь”. МУС, Міністэрства аховы здароўя ды іншыя ведамствы часцей выдавалі па-руску. Але “Агітплакат” браў колькасцю!

На выявах вайсковай тэматыкі мільгаюць выразы кшталту “свяшчэнны абавязак” і вытрымкі з Канстытуцыі СССР. Падкрэсліваецца абарончы характар савецкай арміі (“на варце міру”). Сустракаюцца адсылкі да старажытнарускіх былінных герояў. На плакатах, што выходзілі ў іншых рэспубліках СССР, таксама былі адсылкі да нацыянальнай гісторыі, напрыклад, сярэднявечных антыфеадальных паўстанняў.

Вось на плакаце Людмілы Кальмаевай — бацька-вайсковец з сынам, які мерае яго фуражку. Выява ўсё ж не тыпова савецкая, бо мужчына ў вобразе бацькі сустракаўся зрэдку… Павал Дарохін тлумачыць, што Кальмаева доўга працавала ў Эстоніі, яе творы былі не зусім савецкімі, а калі паглядзець на яе тэатральныя афішы, то, можа, і зусім несавецкімі…

Канечне, абаронцаў Айчыны малявалі і на плакатах да 9 мая і 3 ліпеня, але гэта ўжо зусім іншыя гісторыі…