10 фактаў пра першага рэдактара «Нашай Нівы» і донжуана Аляксандра Ўласава

Уласаў першым рэдагаваў газэту «Наша Ніва», заснаваў ізноў жа першы беларускі сельскагаспадарчы часопіс «Саха», стварыў часопіс для беларускай моладзі «Лучынка». Ніколі ня скардзіўся і ў самых цяжкіх варунках захоўваў бадзёры настрой. У 20‑я гады займаўся палітыкай (быў сэнатарам ад Блёку нацыянальных меншасьцяў у польскім сэнаце). Спрыяў творчаму росту Янкі Купалы, Якуба Коласа, Аляізы Пашкевічанкі (Цёткі), Зьмітрака Бядулі.

1. У дзяцінстве яго біў па галаве тата

«Помню, мой бацька, як вышшая ўлада ў доме, аграваў мяне лінейкай па галаве, тлумачачы пры гэтым, што быў адзін дурны хлопец, аднойчы яму разьбілі галаву і тагды ён стаў вельмі разумным да навукі. Але, відаць, мая галава была другой сыстэмы, бо ад бацькоўскага бою навука мая не палепшылася».

2. Пакутаваў ад клізмаў

«Цэнтрам нашага жыцьця быў дзед, сельскі поп, каторы нас любіў і сам быў старое дзіця. …Калі бабця, клапатлівая, ашчадная гаспадыня, яшчэ сьпіць па абедзе, дзед нас перакіне праз плот у сад, і мы лупілі ня ў свой дух ягады і яблыкі, а ён стаіць на варце. …Нас часта лячылі ад абжорства рознымі дамовымі спосабамі, каля нас стараліся цэлы бабскі сынэдрыён: цёткі, бабуля. Помню, што мы крычалі дзікімі галасамі, калі нам закатвалі клізмы…».

3. Быў першым прафэсійным беларускім эканамістам

Паводле прафэсара Ўладзімера Конана, Уласаў — «першы прафэсійны эканаміст, які пісаў па-беларуску». «Толькі яго сацыяльна-эканамічная публіцыстыка склала б некалькі тамоў. Дарэчы, ідэя сялянскай каапэрацыі, якую ён распрацаваў у навукова-публіцыстычных артыкулах, і сёньня ня страціла сваёй актуальнасьці…».

4. З гумарам успамінаў, як уцякаў ад перасьледу царскіх уладаў

«Менск 1905/6 г. Пасля першых маіх мітынгаў у Радашкавічах, дзе я гаварыў страшэнныя штукі: «цара ня трэба» і т. п., — я, як кажуць далікатныя нашы местачковыя яўрэі, «трошкі» ўцёк, уначы, зімой, абсаджаным бярозамі старым трактам у Менск. Селянін падганяў каня свайго з пашаны да пасажыра: «Гэй, пралетарый усіх старон… саедзіняйся!».

5. Спойваў палітычных праціўнікаў

«Рэдактар чарнасоценнай газэты С., мой палітычны праціўнік, зь якім праз «Нашу Ніву» я ня раз палемізаваў, павінен быў прачытаць рэфэрат… Я… гэтак весела і бестурботна пачаў зь ім гутарыць, што ён зусім абмяк і падумаў: «Гэты Уласаў — сэпаратыст беларускі, але ў кампаніі цярпімы так-сяк. /…/ Старка… мае якасьці, пра якія ведаў я, а рэдактар С. на сваю бяду ня быў умудроны, што яна п’ецца як вада, а потым адымаець ногі і язык. Я змоладу меў алькагольны імунітэт і быў здароў. Я трактаваў рэдактара і чокаўся зь ім, што пад канец… мой сусед утрактаваўся гэтак, што ня мог зразумець, дзе ён знаходзіцца… сарваўся, спатыкаючыся, надзеў крыва шапку і ходу. /…/ С., праспаўшыся, зразумеў мой ядавіты жарт і напісаў грамавую стацьцю проціў «беларускіх сэпаратыстаў».

6. Летам хадзіў у адных трусох, чым бянтэжыў сялян

Яго пляменьніца Вера Ніжанкоўская (будучая жонка Браніслава Тарашкевіча) успамінала: «Калі было горача, дзядзька хадзіў у адных трусох…, а такі волат, як ён, выглядаў досыць арыгінальна. …Прыехаў нейкі беларус з ваколіц Вільні і зь дзядзькам пайшоў у сад. Тымчасам прыйшоў селянін па раду. Яго паслалі ў сад, але ён хутка вярнуўся адтуль перапалоханы: „Там нейкі голы вар’ят ходзе, а каля яго, мусіць, фэльчар круціцца і ўсё яго ўгаворвае“. Раз прыйшла нейкая дзяўчына, і яе паслалі ў сад. Яна пайшла, клічучы: „Пане сэнатар!“, і раптам пачула недзе з гары: „Гоп, гоп!“ Падняла галаву, а там на дрэве нейкае вялізнае, амаль голае цела. Гэта дзядзька пілаваў сукі на дрэве. …Дзеўка ледзь не самлела».

7. Прымушаў моладзь займацца спортам

Вера Ніжанкоўская пісала: «Ад дзяцінства памятаю, як да нас на сваім „верным таварышу“ — ровары… зьяўляўся… брат маёй маці — Аляксандар Уласаў. Здалёк быў чуваць ягоны магутны бас і рогат і была відаць яго прыгожая атлетычная фігура. …Ён ішоў у сад і глядзеў, якія посьпехі мы рабілі ў спорце на прыладах, зробленых у нас у асноўным пад каманду дзядзькі. /…/ Уся моладзь мусіла практыкавацца».

8. Адраджаў батлейку

«У 1915 годзе я ў рэдакцыі „Сахі“ і „Лучынкі“ арганізаваў батлейку. Колькі дзён пацягаўшыся па ўскраінах Менску, я адкапаў старых батлейшчыкаў… каторыя і батлейкавалі ў рэдакцыі нядзелі тры. …Пры гэтым, пашукаўшы, я недзе спаткаў старэнькую мадыстку для лялек батлейкі, каторая з гэтага некалі жыла. Традыцыя вымагала, каб усе вопраткі былі нязьменна старасьвецкага фасону».

9. Спалучаў адраджэнцкую дзейнасьць з донжуанскімі залётамі

«Уся работа мая пераплялася з каханьнем. Носячыся па краю вэлясыпэдам, я спактаў чорнавалосую, чарнавокую палескую „прынцэсу“. …Зразу нас прыцягнула, як два магніты. …Яна была Марыя Мнішак, а я Дзьмітры Самазванец, які ня квапіўся ні на якую карону. Бліскучы малы, але ў жыцьці нейкі рэдактар „Сахі“ і „Лучынкі“, а тут польская газэта ў Вільні ахнула заборыстую стацьцю проціў мяне і бунтаўшчыкоў-беларусаў. Бабулі, мамы расчыталі… і я дастаў палітычны гарбуз. … Праз колькі часу ў мяне закахалася ізноў брунэтка (мне вязець шчасьце на брунэтак, бо мая мілая жонка таксама яшчэ брунэтка). Дамок у вішнёвым садзе, салавей, фантаны нявінных пацалункаў, вульканы каханьня… Но… Каталічка, ксёндз, разумныя бацькі, чым ён займаецца і г. д. Ізноў гарбуз паміж намі. …Калі-небудзь раскажу пра свой раман з ангельскай багіняй Дыянай, але гэта мала ўходзіла ў беларускую сфэру, вярней сказаць, каханьне гэта магло б мяне вынесьці з гэтай сфэры. Усе мае ахвяры богу каханьня — Амуру былі ўсім вядомы, бо я ўсім стрэчным-папярэчным жывапісаў пра сваіх багінь».

10. Паверыў савецкай уладзе, чым асудзіў сябе на гібель

«…17 верасьня 1939 году, калі ў Радашкавічы ўвайшла савецкая армія, ён прыйшоў да мяне, поўны энтузіязму, — прыгадвала Вера Ніжанкоўская. — Вось калі ён будзе пісаць і друкавацца як эканаміст. Ён сам едзе ў Маладэчна прапанаваць свае паслугі ў рэдакцыю газэты. Адтуль яго… пасылаюць у НКВД на зацьверджаньне. Там яму загадалі напісаць аўтабіяграфію. Дзядзька апісаў на 17 старонках усе свае заслугі… З НКВД ён ужо ня выйшаў, і, здаецца, аўтабіяграфія фігуравала як акт абвінавачаньня. Ён дастае ў Маладэчне пяць гадоў зьняволеньня, яго высылаюць недзе на ўсход, і ён памірае па дарозе ў Марыйскай акрузе».

• А. Уласаў. Дні жыцьця // Шляхам гадоў. Вып. 2. 1990
• А. Уласаў. Якуб Колас і «Наша ніва» // Маладосць. 1992, № 11
• Вера Ніжанкоўская. Пра Аляксандра Уласава // Спадчына. 1995, № 3