Таццяна Нядбай пра эміграцыю: Важна не распусціцца бы соль у вадзе ў культуры іншых краінаў

Беларускі ПЭН-цэнтр – арганізацыя, якая сумяшчае ў сабе дзве функцыі: падтрымку творчасці і абарону культурніцкіх правоў. Апошняя сфера дзейнасці як ніколі актуальная цягам апошніх двух год.

— Са студзеня па верасень мы зафіксавалі 1032 выпадкі парушэння правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры. Мы бачым, што колькасць гэтых выпадкаў павялічваецца. Гэта сведчыць, што крызіс не мінае, а ўсё больш разгортваецца. І калі год таму выпадкі парушэння культурных правоў і правоў дзеячаў культуры былі ў большасці звязаныя з вулічнымі пратэстамі, то цяпер пераслед мае схаваныя формы: гэта звальненні, пераслед за свабоду выказвання ў той ці іншай форме.

Затрыманні, абвінавачванні, якія прад’яўляюцца за так званае «пікетаванне татуіроўкай» або свечку ў вакне. Гэта ўсё — выказванне меркавання. Калі гэтае меркаванне ўлады трактуюць як неадпаведнае дзяржаўнай палітыцы, то пераследуюць за гэта. Але гэта пераслед за іншадумства. Гэта спадчына Савецкіх часоў. Нам даводзіцца жыць у такі час. Пераслед за іншадумства займае першае месца ў нашым топ-10 парушэнняў правоў чалавека за студзень-верасень 2021 года, — кажа  намесніца старшыні Беларускага ПЭН-цэнтру Таццяна Нядбай.

Моцная хваля рэпрэсій справакавала найбольшую ў новай гісторыі Беларусі хвалю міграцыі — з краіны выехалі сотні прадстаўнікоў культурніцкай сферы. Намесніца старшыні Беларускага ПЭН-цэнтру Таццяна Нядбай заклікае не растварацца ў асяродку іншых краін, а запасацца досведам, пераймаць новыя і лепшыя практыкі, што можна было б пасля забраць у Беларусь па вяртанні:

— Мы ўпершыню сутыкнуліся з такой вялікай хваляй эміграцыі дзеячаў культуры, творчай эліты. Упершыню на розных мерапрыемствах за мяжой увесь час сустракаеш людзей, з якімі перасякаўся ў Беларусі на розных пляцоўках, дзе разам рабілі фестывалі, сустрэчы. Гэта новая для нас рэальнасць. І вельмі важна не распусціцца як соль у вадзе культуры іншых краінаў, а скарыстаць гэты час для культурнага абмену ў лепшым разуменні гэтага паняцця, для прафесійнага росту, пазнання лепшых практык. Каб на момант вяртання ў Беларусь усе здабыткі эміграцыі сталі здабыткамі для Беларусі.

Намесніца старшыні Беларускага ПЭН-цэнтру звяртае ўвагу на тое, што ў цяперашніх умовах падтрымкі патрабуюць не толькі тыя, хто з’ехаў, але і тыя, хто застаўся ў Беларусі:

— Другі прыярытэт, які не менш важны, — падтрымка дзеячаў культуры, які засталіся ў Беларусі, былі звольненыя са сваёй працы і не маюць магчымасці творчай рэалізацыі. Але я перакананая, што ім ёсць што рабіць. Яны маглі б пісаць мемуары, даследаванні, рабіць культурніцкія праекты, якія цяпер немагчымыя ў публічнай сферы, але праз пэўны час яны б «стрэлілі» і сталі важным культурным прадуктам, калі будзе магчымым іх публічнае жыццё.

І варта памятаць пра пра медыйны эфект. Цяпер усё добрае патрабуе цішыні, каб не прыцягваць увагу рэпрэсіўнай дзяржаўнай машыны.

— Нягледзячы на тое, што выглядае, быццам бы ўсё жывое з’ехала, а ў Беларусі нічога не засталося, я катэгарычна не згодная з гэтым сцверджаннем. Мы сёння жывём у такім свеце, калі быццам бы існуе толькі тое, што ёсць на старонках медыя. Але людзі, якія засталіся ў Беларусі, у мэтах бяспекі не могуць гучна гаварыць. І калі мы ацэньваем за мяжой тое, што адбываецца ў Беларусі, важна памятаць, што ў краіне шмат усяго, што патрабуе нашай падтрымкі, рознай падтрымкі. Гэта будзе глебай, базісам, на якой будзе саджацца тое, што вернецца ў Беларусь. І нам важна зрабіць так, каб гэтая глеба не ссохла і магла даваць свой плён, — падкрэслівае Таццяна Нядбай.

Пераслед за іншадумства займае першы радок у «рэйтынгу» парушэнняў. Пераследуючы дзеячаў культуры за пазіцыю, адрозную ад той, што транслюецца дзяржапаратам, на іх ажыццяўляюцца ўсе формы ціску: ад звальнення да затрымання і крымінальнага пераследу. Дадзеныя за 9 месяцаў 2021 года

Сумныя тэндэнцыі

Для жыцця і творчасці ў краіне ў сітуацыі пераследу за іншадумства і пастаянных рэпрэсій характэрныя наступныя з’явы:

– самацэнзура: «удзельнікі гурта вырашылі не публікаваць песню, бо асцерагаюцца пераследу з боку ўладаў», «прайшоў закрыты паказ спектакля», рэдактар «ладзіць унутраную цэнзуру на прадмет “экстрэмізму” ўсіх кніг, якія плануе выдаваць», «праз адчуванне небяспекі адмовілася ўдзельнічаць у фэсце», «песнямі пратэсту лепш не дзяліцца тым, хто застаецца на радзіме» ды інш.;

– перамяшчэнне «прадукта беларускай культуры» за мяжу: «прэм’ера ў Беларусі не запланаваная», «на жаль, у Беларусі паказаў пакуль што не плануецца», «”Рэвалюцыю” беларускага пісьменніка Віктара Марціновіча паставяць у нямецкім тэатры», «у Кіеве адбылася прэм’ера спектакля па матывах рамана Сашы Філіпенкі “Былы сын”» і г.д .;

– апроч вымушанага ад’езду з краіны ў мэтах асабістай бяспекі, з’язджаюць з краіны творчыя людзі і ў мэтах самарэалізацыі. Так, у Вільні прайшоў першы спектакль з удзелам актораў Гродзенскага тэатра, якія страцілі працу ў Беларусі; Павел Харланчук з’ехаў з Беларусі і далучыўся да трупы Маскоўскага Губернскага тэатра Сяргея Бязрукава ды іншыя прыклады;

– фактычна «забарона на прафесію» у Беларусі: немагчымасць займацца справай жыцця, што асабліва актуальна для дзеячаў культуры, звольненых з дзяржаўных устаноў культуры;

– таксама мы ведаем пра існаванне вялікага шэрагу рэпрэсій, якія застаюцца незаўважанымі. Дзеячы культуры (асабліва тыя, што жывуць у рэгіёнах) застаюцца сам-насам з ціскам і рэпрэсіямі, але ніяк гэтага не афішуюць дзеля таго, каб была магчымасць заставацца ў краіне і працаваць далей — хоць бы і ў іншым месцы, а не там, адкуль творца быў (-ла) раней звольнены (-ая);

– страх дэманстрацыі сваёй ідэнтычнасці — напрыклад, польскай (у сувязі з сітуацыяй стыгматызацыі палякаў і агульнай антыпольскай палітыкай).

Больш падрабязна пра дзейнасць Беларускага ПЭН-цэнтра чытайце на сайце арганізацыі penbelarus.org. У Беларусі сайт працуе праз VPN.Таксама можна падпісацца на Тэлеграм-канал ПЭН-цэнтра, калі вы цікавіцеся культурнай сферай, літаратурай.