«Я бачыў кнігу не як нейкую сухую біяграфію, а гісторыяй чалавека». Гутарка з аўтарам першага выдання пра Ціханоўскую

«Ніхто не цэнзураваў ні маю працу, ні мае думкі, ні мае погляды»

— Як ішла праца над «Ледаколкай»? 

— Так атрымалася, што гэта пакуль адзіная кніга ў свеце пра Святлану Ціханоўскую. Гэта не рэклама спадарыні Ціханоўскай: я толькі хацеў напісаць даследаванне пра тое, што адбылося з ёй і з Беларуссю. Распавесці, як яна з такога простага, прыватнага, непублічнага жыцця перайшла ў новую, чужую для сабе плынь палітыкі. Гэта мяне найперш цікавіла. 

Я з ёй не кансультаваўся наконт зместу кнігі, ніхто не цэнзураваў ні маю працу, ні мае думкі, ні мае погляды. Гэта па сутнасці рэпартаж.

І вельмі прыемна, што Святлана і яе каманда маюць давер да журналісцкай працы. Мы назіраем добрую змену ў беларускай палітыцы. Маю надзею, што так і надалей застанецца, бо для беларускай журналістыкі важна, каб ніколі не рабілі якую-небудзь «падпублічку». 

Верыфікаваў толькі цытаты з маімі суразмоўцамі. Менавіта на падставе размоў я ствараю рэпартаж, таму мне было істотна, каб усе думкі былі данесеныя карэктна. Вядома, у кнізе ўжо памылкі не паправіш, бо гэта ж не інтэрнэт-старонка. 

“Ледаколка” складаецца з размоў, як з кавалкаў пазла: яны счэпліваюцца адзін з адным і ствараюць суцэльную гісторыю. Мне не трэба было нічога інтэрпрэтаваць — проста расказаць гісторыю вачыма яе ўдзельнікаў. 

— Як тэхнічна адрозніваецца працэс стварэння кнігі ад штодзённай працы журналіста?

— Давялося дзейнічаць па-іншаму: падбіраць мову для зусім нязвыклай для мяне аўдыторыі, змяняць стыль. Таму я сябе крыху не па-свойму адчуваю. Я ўсё ж такі журналіст. Некаторыя часам жартуюць пра мяне, маўляў, ты ж цяпер пісьменнік. Але ж не, бо што я такога зрабіў у літаратуры?

Для мяне «Ледаколка» — цалкам новы досвед. Я раней пісаў вялікія рэпартажы на 30 тысяч друкаваных знакаў, але не на 300 тысяч. Новы аб’ём вымагае нязвыклага падыходу. 

Кніга павінна ўцягваць чытача і ствараць для яго такую атмасферу, каб ён не кінуў кнігу праз пару старонак. Каб хацелася даведацца фінал гісторыі і дачытаць да канца. Таму трэба было першапачаткова прадумаць канцэпт кнігі, выбіраць самыя моцныя моманты, найбольш цікавыя і невідавочная. Менавіта яны прыцягваюць чытача, адкрываюць нешта новае і вядуць за сабой. 

Адна рэч — знайсці такую сувязь з чытачом, каб ён прачытаў інфармацыйны артыкул. Зусім іншая — збудаваць сувязь на дзвесце старонак.

Тут трэба значна мацней укласціся. Ніхто не чытае сухіх біяграфій, неабходна зрабіць жывы тэкст, каб чытаць і нібыта бачыць гісторыю. 

Мне падаецца, у мяне атрымалася зрабіць такі тэкст, таму я вельмі задаволены, што пайшоў у гэтым кірунку. Гэта неацэнны досвед. Але ж каб я не працаваў у штодзённай газете, то я б не адолеў такі праект. 

— Вы стваралі кнігу, не кідаючы журналісцкай «цягучкі». Як гэта ўвогуле магчыма?

— Яе напісанню я прысвяціў год свайго жыцця. Даводзілася працаваць увесь вольны час, таму што рэдакцыя працуе кожны дзень, адзіны выходны ў нас у суботу. У нядзелю мы рыхтуем нумар на панядзелак. Таксама я працую для тыднёвіка Plus Minus, дзе выходзяць вялікія публіцыстычныя фарматы. 

 На кнігу давялося выдаткаваць два свае адпачынкі. Такі падыход вымагае моцнага заангажавання. 

Мне дапамагло, што ад пачатку я не ведаў гісторыю Святланы. Было вельмі цікава разабрацца, выслухаць розных удзельнікаў гісторыі. Мне багата далі гутаркі з Марыяй Мароз (кіраўніцай штабу Ціханоўскай) і яе мужам Аляксандрам. Яны правялі са Святланай вельмі шмат часу. Я пачаў іх пытацца пра рэчы, якія ў іх асабліва ніхто да гэтага не запытваў, і атрымаў нечаканыя адказы. 

Мне як журналісту патрэбна свае эмоцыі і сваё стаўленне схаваць. Нікому нецікава, што я думаю. Куды больш важна, што думаюць героі. Я хацеў пабачыць гісторыю іх вачыма.

Праз гутаркі я значна лепш дазнаўся пра шмат абставінаў жыцця Святланы, пра розныя эмацыйныя моманты, якія раней не публікаваліся. Усе ж пытаюцца пра санкцыі, дыктатуру, рэпрэсіі і гэтак далей. Тое, што на слыху. А што сядзіць унутры чалавека, што ён бачыў і што перажыў, застаеццца ў ценю.  

Менавіта пасля размоваў у мяне і пачала складвацца кніга. Дзякуючы ўсім героям яна і паўстала. 

Усе размовы я вёў ужывую, акрамя гутаркі з людзьмі, якія зараз у Беларусі. Мне падаецца, што размовы праз Zoom магчымыя, калі ты добра ведаеш чалавека і ёсць давер паміж суразмоўцамі. Інакш відэасувязь бракуе шчырасці гутаркі. 

Мае суразмоўцы мне не браты, не сёстры, не сваякі, таму паўстала неабходнасць ехаць і рабіць асабістыя сустрэчы. Ужывую значна больш магчымасцяў кіраваць дыялогам, выходзіць на патрэбныя напрамкі. Праз інтэрнэт чалавек можа замкнуцца, перайці да іншага пытання, заўжды можа клікнуць і згубіцца. Ужывую ўцякаць ад нязручных пытанняў нашмат складаней. Так псіхалогія працуе. Таму для журналіста размова ўжывую —  неацэнная магчымасць.

«Ледаколка» выйшла ў адным з самых прэстыжных і буйных выдавецтваў у Польшчы»

— Як прайшоў пошук выдаўца? 

— «Ледаколка» выйшла ў адным з самых прэстыжных і буйных выдавецтваў у Польшчы — Wydawnict­wo Lit­er­ack­ie. Яны выдавалі кнігі некалькіх нобелеўскіх лаўрэатаў. Выдавецтва не імкнецца да нейкай там сенсацыі, хуткага прадукту. 

Менавіта Wydawnict­wo Lit­er­ack­ie я і патэлефанаваў у першую чаргу. Я прадставіў свой канцэпт кнігі і адразу адчуў зацікаўленасць. У нас склалася вельмі файная размова па тэлефоне. Я бачыў кнігу не як нейкую сухую біяграфію ці хвалебную оду. Распавёў прадстаўнікам выдавецтва пра рэпартаж і гісторыю чалавека. Амаль такое ж бачанне было і ў маіх суразмоўцаў, таму мы знайшлі агульную мову.

Калі я ўжо ехаў у Варшаву (офіс выдавецтва ў Кракаве), мне патэлефанавалі і сказалі, каб я больш ні ў якія выдавецтвы не ішоў з гэтай ідэяй. 

Мне трэба было хуценька зрабіць канспект і спраўдзіць яго. Каб лепш адчуць патэнцыйную аўдыторыю, пытаўся у патэнцыйных чытачоў, якія няшмат ведаюць пра Беларусь, якія моманты ім будуць больш цікавыя, на чым варта акцэнтаваць увагу. 

Я адчуў вельмі моцную падтрымку ад рэдактараў выдавецтва. Там працуюць сапраўдныя прафесіяналы, яны трымаюць узровень. Між іншым, агенцтва пакідала за сабой права не выдаць кнігу, калі б выніковы матэрыял падаўся б ім нецікавым. 

Для мяне быў вельмі эмацыйным момант, калі ўжо фінальная версія пайшла на канчатковае ўзгадненне з рэдактарамі выдавецтва, і мне даслалі рэцэнзію на гэтую працу. Я не бачыў прозвішчаў рэцэнзентаў, але яны ведалі, што рэцэнзуюць мяне. І вось там былі вельмі цікавыя праўкі, але не фундаментальныя. Мне гэта дадало моцы. 

— Кніга разлічаная больш на еўрапейскага чытача. Гэты аспект ствараў дадатковую складанасць?  

— Я ствараў праект у супрацы з выдавецтвам, кансультаваўся з імі шмат па якіх рэчах. Рэдактары дапамагалі мне зрабіць гісторыю больш дынамічнай і больш зразумелай для замежнага чытача. 

Я шмат год сачу за беларускай палітыкай, і некаторыя рэчы мне падаюцца відавочнымі. Але ж высветлілася, што трэба шмат дзе тлумачыць тое, што беларусу было б і так зразумела, пайсці глыбей і дадаць важных дэталяў. Трэба было пісаць так, каб чытач зразумеў, што за краіна Беларусь і што за людзі ў ёй жывуць. Гэта як распавядаць гісторыю Хуана Гуайдо: немагчыма яе зразумець, калі не зразумець Венесуэлу. 

— Тыраж выйшаў на польскай мове. Ці плануюцца пераклады на еўрапейскія мовы, у тым ліку — на беларускую?

— Спадзяюся на гэта. Таму я пісаў для людзей, якія няшмат ведаюць пра Беларусь. Але ж як яно атрымалася, то і шмат якім беларусам будзе карысна пачытаць.

Шмат беларусаў няшмат ведалі пра Беларусь да 2020 года, менавіта таму я хацеў бы бачыць і беларускамоўную версію кнігі. Варта было б, каб беларусы маглі пачытаць, крытычна глянуць на пэўныя рэчы.

Мне таксама было б вельмі цікава меркаванне беларускіх чытачоў. 

Але ж ці будзе беларуская версія «Ледаколкі», залежыць ад выдавецтва. Калі выдавецтва захоча зрабіць пераклад і знойдзе партнёраў, якія займаюцца выданнем кніг на беларускай, то будзе. 

«Складана пісаць пра гісторыі, якія разгортваюцца на нашых вачах»

— Фінал кнігі выглядае адкрытым. Плануеце працяг? 

— Складана пісаць пра гісторыі, якія разгортваюцца на нашых вачах. Мне часта задавалі пытанне: «Напішаш ты кнігу, а што далей будзе з тваёй гераіняй? Ці не знікне яна ў віры гісторыі, як шмат іншых палітыкаў?». Калі адказы на гэтыя пытанні знойдуцца, то можна будзе напісаць і наступную кнігу. 

Можа, рэальная гісторыя скончыцца нейкім хэпі-эндам. У маёй кнізе яго няма: аповед заканчваецца на тым, што ў людзей адабралі надзею, веру ў заўтра. А праца Святланы гэтую надзею падтрымлівае, даказвае, што ўсё было недарэмна. 

Я бачыў, як да Святланы на прэзентацыі кнігі падыходзілі людзі з бел-чырвона-белымі сцягамі на плячах. Яны прыціскалі кнігу да сябе, і было бачна па тварах, што для іх гэта вельмі эмацыйная гісторыя. Святлана для многіх людзей застаецца ўвасабленнем надзеі. 

— Вы шмат год пішаце пра палітыку. У такой сітуацыі складана не перайсці ў актывізм, асабліва ў цяперашнія часы. Як вы да гэтага ставіцеся? 

— Журналіст павінен заўсёды заставацца журналістам. Наша задача — распавесці праўду пра тое, што адбываецца вакол.Так, я разумею, што ў часы вайны гэта вельмі складана. Калі краіна церпіць ад такой імперскай навалы, цяжка заставацца аб’ектыўным. Але ж праўда павінна быць асноўнай, яе і трэба шукаць. У тым ліку размаўляць з людзьмі, погляды якіх нам асабіста не падабаюцца. Чытач не дурны, зразумее што да чаго. 

— Вашыя артыкулы ёсць і ў польскім медыя, і ў беларускім. Ці адчуваецца розніца ў падыходзе да працы?

— Польшча ўжо на іншым этапе гісторыі. Тут ідзе барацьба паміж рознымі палітычнымі групамі. У краіне назіраецца вельмі вялікая палярызація грамадства. 

Я заўважыў, што Святлана аб’ядноўвае палякаў. Беларуская тэма аб’ядноўвае палякаў. Дапамога Украіне аб’ядноўвае таксама. А ва ўнутранай палітыцы няма аніякай тэмы, вакол якой бы не сварыліся. 

У Беларусі незалежныя медыі сёння аб’ектыўна не могуць быць неяк пасярэдзіне, каб балансаваць паміж пазіцыямі, трымацца над сутычкай. Таму я вельмі цаню, калі беларускія журналісты спрабуюць размаўляць з людзьмі рэжыму. Трэба даваць чытачу самастойна зразумець, дзе чорнае, а дзе белае. 

У Польшчы пры ўсёй палярызацыі грамадства паказваюць усе меркаванні. Журналісты размаўляюць з усімі, каб краіна шукала кропкі судакранання. Ніколі за дзесяць гадоў працы я не чуў, каб на планёрцы ці дзесьці хтосьці сказаў, што з гэтым спікерам мы не размаўляем праз яго палітычную пазіцыю. Трэба шукаць кансэнсус. І мы гэта робім. 

Чытайце яшчэ: 

«С презрением относимся к сокрытию общественно важной информации». История успеха кыргызского издания «Клооп»

Как уехавшим из Беларуси получить в Литве новый паспорт? Собрали пошаговую инструкцию

«Мы не прыехалі працаваць на вайну, мы жывем на гэтай вайне». Вялікая размова з журналістамі «Суспільного» з Харкава