Андрэй Бастунец: Незалежныя медыі ачомаліся, але, калі сітуацыя не зменіцца, трэба думаць, як жыць далей

«Медыя на эміграцыі аднаўляюць аўдыторыю, у Беларусі працаваць усё больш складана»

— Якая сёння сітуацыя з незалежнымі беларускімі СМІ?

— На жаль, часцей даводзіцца казаць пра СМІ на эміграцыі, хоць і ў Беларусі застаюцца медыя — «Народная воля» ці Intex-Press. Але яны зараз выходзяць толькі анлайн. Усё больш складана працаваць журналістам, усё большы ціск з боку ўлады: затрыманні, ператрусы, прызнанне «экстрэмістамі»… Апошняя інфармацыя — са Светлагорска, дзе былі арыштаваныя на 15 сутак чатыры супрацоўнікі фактычна дзяржаўнага тэлеканала «Ранак». Той факт, што 33 журналісты ў Беларусі зведваюць крымінальны пераслед, сам па сабе сведчыць, як ідуць справы са свабодай СМІ.

Медыя на эміграцыі пасля накдаўна, які быў нанесены ў 2021 годзе, ачомаліся, усталі на ногі, працягваюць працаваць і аднаўляюць сваю аўдыторыю, нягледзячы на велізарныя праблемы з‑за прызнання матэрыялаў і саміх рэдакцый «экстрэмісцкімі» з усімі наступствамі ў выглядзе крымінальнага пераследу. Гэта вельмі сур’ёзна ўздзейнічае на аўдыторыю, але тым не менш я бачу, што мышцы мацнеюць і выданні працуюць усё больш упэўнена.

— Украінскі парадак дня сёння на першых палосах СМІ, ды і расійскія журналісты, якія з’ехалі з краіны, фарміруюць свой кантэнт. Як у гэтай сітуацыі беларускім медыя захаваць свой твар, прыцягнуць увагу да праблематыкі Беларусі?

— Цікавасць да Украіны аб’ектыўная, навіны пра ўкраінскія падзеі ў цэнтры ўвагі. Некаторыя беларускія медыі сур’ёзна пераарыентуюцца на ўкраінскую тэму. Даследаванні аўдыторыі інтэрнет-рэсурсаў сведчаць, што яшчэ нядаўна вядомыя беларускія рэсурсы адышлі ад беларускай тэматыкі, большасць іх матэрыялаў зараз прысвечана Украіне.

Іншы шлях выжывання — прэзентацыя сябе на ўсіх магчымых пляцоўках, пастаянны напамін пра такі палітычны суб’ект, як Беларусь, і беларускія незалежныя медыя, у прыватнасці. У гэтым напрамку не варта недаацэньваць працу ў першую чаргу Офіса Святланы Ціханоўскай. Яна вельмi важная. З яго ініцыятывы адбываецца вялікая колькасць міжнародных сустрэч, працягваецца прыцягненне ўвагі да Беларусі.

Акрамя вышэйназванага застаецца шматплатформеннасць. Думаю, што ў першую чаргу нашы медыя выбіраюць яе: выкарыстанне сацыяльных сетак і мультымедыя, хаця гэта хутчэй тэхналагічныя прыёмы выхаду з сітуацыі.

«Важна, каб мы не разглядаліся як інструмент палітычных сіл»

— Офіс Ціханоўскай перыядычна выказваецца аб супрацоўніцтве з незалежнай прэсай. Што маецца на ўвазе пад гэтым?

— У нас з офісам і існуючымі вакол яго структурамі пастаянна вядуцца кансультацыі. Хаця як прадстаўнікі медыя мы наўпрост не можам уключацца ў дзейнасць гэтых органаў, бо павінны прынцыпова захоўваць незалежнасць. Аднак мы гатовы на кансультатыўным і экспертным узроўні абмяркоўваць праблемы, даносіць да офіса патрэбы медыясектара. У нас ужо было некалькі сустрэч, перададзены праграмныя дакументы, але вельмі важна, каб мы не разглядаліся як інструмент якіх-небудзь палітычных сіл і заставаліся самастойнымі.

— Як справы з наведвальнасцю папулярных СМІ ў выгнанні?

— Колькасць наведванняў медыя на эміграцыі з Беларусі значная. Мы аперуем данымі рэдакцый, паводле якіх беларуская аўдыторыя застаецца асноўнай. Да таго ж варта ўлічваць захады з дапамогай VPN, якія не ўлічвае статыстыка. Аднак з’явілася тэндэнцыя: давер да недзяржаўных медыяў змяншаецца, пры гэтым павялічваецца цікавасць да дзяржСМІ, якія вырабляюць кантэнт у адпаведнасці з расійскім наратывам. Не ведаю, гэта памылкі сацыялагічных даследаванняў ці рэальная сітуацыя.

«Зарабленне грошай — вялізная праблема»

— Нядаўна гарадскі інтэрнэт-часопіс The Vil­lage Беларусь паведаміў аб спыненні працы з‑за адсутнасці фінансавання. Як у незалежных СМІ з грашыма?

— Калі да 2020 года многія медыя паспяхова зараблялі рэкламай і падпіскай, то пасля выбараў дзяржава нанесла па медыясектары шмат удараў, якія перакрэслілі гэтыя магчымасці. У краіне практычна перасталі выходзіць друкаваныя медыя, а інтэрнет-выданні або іх матэрыялы прызнаны «экстрэмісцкімі», што выключае рэкламу. Дададзім сюды песімізацыю беларускіх медыя з боку глабальных пошукавікаў. Яны вельмі моцна апускаюць выданні, якія пошукавым алгарытмам здаюцца нядобранадзейнымі.

Зарабленне грошай — велізарная праблема, і я вымушаны прызнаць, што магчымасці фінансавання, і так нешматлікія — гранты або данаты, значна скараціліся.

Як варыянт — выходзіць на ўкраінскі, іншыя замежныя рынкі. Такі шлях магчымы, але азначае адыход ад той палітыкі, якую наш медыясектар на сённяшні дзень фармуе, таму што мы працуем на Беларусь і для беларусаў.

— Якую мэту пераследуе дзяржава, надзяляючы СМІ, якія з’ехалі з Беларусі, статусам «экстрэмісцкіх фармаванняў»?

— Галоўная мэта — запалохаць усіх. Рэкламадаўцаў, экспертаў, каментатараў, аўтараў і чытачоў. А таксама ўзяць пад кантроль інфармацыйную прастору Беларусі. І не факт, што гэты кантроль будзе ажыцьцяўляць беларуская адміністрацыя, а не Крэмль. Захапіць уладу над розумамі людзей, прычым не шляхам падавання больш якаснай інфармацыі, а ўдушэннем альтэрнатыўнага меркавання, каб потым рабіць на выпаленай зямлі ўсё, што заўгодна крамлёўскім куратарам.

— Што ў святле сыходу незалежных гульцоў медыярынку адбываецца з дзяржаўнымі СМІ, у што яны выраджаюцца?

— У сферы дзяржСМІ ніколі не было рынку. Была і застаецца штогадовая планавая фінансавая падтрымка. Канкурэнцыі сярод іх няма: проста раздаюцца грошы, а якасць матэрыялу стала горшай за стандарты нават у самым савецкім сэнсе гэтага слова. Тое, што сёння робяць дзяржаўныя СМІ, даўно страціла адчуванне нормы.

— На беларускую аўдыторыю крамлёўскія медыя ўплываюць у якой ступені?

— Паводле даных, якія я бачыў, такое ўздзеянне ёсць. Пры гэтым уплыў незалежных СМІ зніжаецца, хаця гэтае пытанне лепш адрасаваць сацыёлагам. Складана казаць, наколькі ў даследаваннях улічаны фактар страху рэспандэнтаў, але нельга недаацэньваць сітуацыю, калі спажыўцы доўгі час знаходзяцца ў адным і тым жа інфармацыйным полі, штучна агароджваюцца ад іншых крыніц інфармацыі і самі іх пазбягаюць па аб’ектыўных прычынах.

«Многае залежыць ад зыходу вайны ва Украіне, яе ўздзеяння на рэжым Лукашэнкі»

— Ці вядомыя БАЖ выпадкі вяртання журналістаў незалежных СМІ пасля стварэння вядомай камісіі?

— У нас няма звестак, што ў камісію па вяртанні звярталіся незалежныя журналісты. Магчыма, таму, што ў сілу прафесіі мы больш інфармаваныя і больш крытычна ставімся да інфармацыі. Ды і выпадак з [Раманам] Пратасевічам — яскравы таму прыклад, хоць ён якраз вярнуўся не па сваёй волі.

— Якія перспектывы ў незалежных СМІ ў агляднай будучыні?

— Адкажу такой фразай: «Тыя, хто выжыў у катаклізме, знаходзяцца ў песімізме». Безумоўна, шмат залежыць ад знешняй сітуацыі, ад зыходу вайны ва Украіне, яе ўздзеяння на рэжым Лукашэнкі. Па-ранейшаму вельмі складана казаць пра нейкую доўгатэрміновую перспектыву і планы.

Калі сітуацыя не зменіцца, медыя трэба будзе думаць пра тое, як жыць далей, бо зразумела, што падтрымка і тых, хто з’ехаў, і тых, хто застаўся ў Беларусі, не будзе вечнай, а цяжкасці расцягваюцца на неабсяжную колькасць часу.

Калі сітуацыя зменіцца, я спадзяюся, большасць незалежных беларускіх СМІ вернуцца ў краіну і тады ўсё зменіцца кардынальна, але прагназаваць больш дакладна сёння немагчыма.

Чытайце яшчэ:

Як правяраюць расследаванні. Кароткі гайд ад фактчэкера OCCRP

Появилось новое белорусское медиа Plan B. Его главред — Ольга Лойко

«Маці піша ў асноўным пра тое, што чытае, і дае жыцьцёвыя парады», — дачка Марыны Золатавай