Што такое жэнеўскі пашпарт і праязны дакумент для замежніка і якія краіны выдаюць іх беларусам

Але потым пачалася Другая сусветная вайна і колькасць бежанцаў зноў дасягнула крытычных лічбаў. У выніку ў 1951 годзе ў Жэневе была прынятая Канвенцыя аб статусе бежанцаў, якая ў тым ліку зноў ўвяла дакумент, які сведчыць асобу бежанца і дазваляе перамяшчацца паміж краінамі, што падпісалі гэтую канвенцыю. Прататыпам стаў нансенаўскі пашпарт, але цяпер яго неафіцыйна назвалі «жэнеўскім».

З пачаткам поўнамаштабнай вайны ва Украіне свет зноў сутыкнуўся з крызісам бежанцаў і ў чэрвені 2023 года ААН нагадала краінам пра «праязныя дакументы бежанцаў – пашпарты Нансена XXI стагоддзя».

Якія правы даюць жэнеўскі пашпарт і праязны дакумент замежніка?

Хоць дакументы вельмі падобныя па функцыях, у іх ёсць адрозненні. Жэнеўскі пашпарт могуць выдаць толькі чалавеку са статусам бежанца, а праязны дакумент – кожнаму замежніку, які не мае дзеючага пашпарта сваёй краіны і па аб’ектыўных прычынах не можа яго там атрымаць. Жэнеўскі пашпарт таксама служыць гарантыяй ад дэпартацыі на радзіму.

У любым выпадку, абодва дакументы – гэта далёка не пашпарт грамадзяніна, і правоў па іх у чалавека куды менш. Па сутнасці, абодва дакументы выступаюць як замежны пашпарт або праязны дакумент для падарожжаў. Напрыклад, у іх ставяць візы пры выездзе за межы ў ЕС (пры гэтым для падарожжаў па Еўропе, як правіла, хапае карткі ВНЖ). А вось унутры краіны пражывання яны амаль нічога не даюць: хоць абодва сведчаць вашу асобу (напрыклад, у банку ці ў страхавой), але легалізавацца ў краіне знаходжання трэба будзе па якіх-небудзь падставах. Напрыклад, атрымаць ВНЖ па міжнароднай абароне.

Дзе беларусам можна атрымаць праязны дакумент замежніка?

Жэнеўскі пашпарт, як і іншыя нацыянальныя праязныя дакументы замежнікаў і сёння выдаюць 146 краін, што ратыфікавалі Канвенцыю 1951 года. Але на практыцы ў кожнай краіны свае правілы і асаблівасці іх выдачы.

Напрыклад, многія краіны выдаюць такія дакументы замежнікам, якія маюць сталы, а не часовы від на жыхарства. Ёсць і больш цяжкія выпадкі. Так, Грузія не выдае праязныя дакументы беларусам, лічачы, што ім на радзіме нічога не пагражае, А Калумбія наогул нікому не выдае.

Так што разгледзім, у якіх краінах ужо былі выпадкі выдачы праязных дакументаў беларусам без дзейнага пашпарта.

Польшча

Польшча па традыцыі апярэджвае ўсіх па ўвядзенні розных легалізацыйных спрашчэнняў для беларусаў. Міжнародную абарону Польшча прадастаўляе ў двух статусах: статус бежанца або дадатковая абарона. Беларусам, якія з’ехалі ў Польшчу пасля 2020 года, часцей за ўсё даюць дадатковую абарону, а разам з ёй і праязны дакумент замежніка. Статус бежанца звычайна атрымліваюць тыя, супраць каго накіраваны асабісты палітычны пераслед. Такім людзям даюць блакітны жэнеўскі пашпарт.

Польскі праязны дакумент замежніка. Фота: Белсат

У 2023 годзе, пасля выхаду ўказа, які забараніў падаўжаць і атрымліваць пашпарты беларусам за мяжой, краіна спрасціла парадак выдачы праязных дакументаў для беларусаў. З гэтага часу праязны дакумент можа атрымаць любы беларус без пашпарта, які мае часовы або сталы від на выхарства ў Польшчы. Праязны дакумент у Польшчы беларусам выдаюць бясплатна, на яго маюць права нават немаўляты, якія ніколі не мелі пашпарта.

Літва

Другая па папулярнасці краіна для беларусаў у 2023 годзе таксама заявіла пра выдачу праязных дакументаў беларусам, якім амбасады за мяжой перасталі падаўжаць і выдаваць новыя пашпарты. Іх могуць атрымаць беларусы з часовым або сталым відам на жыхарства у Літве.

Але ў адрозненне, напрыклад, ад Польшчы, беларусам трэба давесці ўладам Літвы, што ім сапраўды небяспечна вяртацца на радзіму. І тут нямала нацыянальных нюансаў: Літва ўсё часцей адмаўляе беларусам у прадастаўленні віду на жыхарства, прызнаючы іх «пагрозай нацыянальнай бяспецы». Толькі ў 2023 годзе Дэпартамент міграцыі Літвы абвясціў «пагрозай бяспекі» краіны 1644 беларусаў.

Нямеччына

Калі грамадзяне Беларусі, што законна пражываюць у Нямеччыне, праз палітычны пераслед не могуць вярнуцца на радзіму для афармлення пашпарту, яны могуць прэтэндаваць як на «шэры праязны дакумент», так і на жэнеўскі «блакітны пашпарт» уцекача.

Як і ў Літве, беларусам давядзецца давесці, што ім небяспечна ехаць у Беларусь па пашпарт.

Швецыя

12 лістапада стала вядома пра першы выпадак выдачы пашпарта замежніка ў Швецыі грамадзяніну Беларусі. Пра гэта паведамілі «Народныя амбасады Беларусі».

У сакавіку 2024 года Міграцыйнае агенцтва Швецыі абвясціла, што беларусам, якія афіцыйна пражываюць у краіне і асцерагаюцца за сваю бяспеку дома, не варта вяртацца ў Беларусь для падаўжэння дакументаў. Замест гэтага Швецыя гатовая выдаваць праязныя дакументы замежніка тым, хто мае від на жыхарства ў краіне.

Праязны дакумент Літоўскай Рэспублікі. Фота: Белсат

Аўстрыя

13 лістапада стала вядома, што Аўстрыя таксама выдала як мінімум два пашпарты замежніка беларусам.

«Раней гэтая практыка не распаўсюджвалася на беларусаў і беларусак, – паведамілі «Народныя амбасады». – [Цяпер] у кожным асобным выпадку неабходна давесці небяспеку паездкі ў Беларусь для падаўжэння пашпарта, а працэдура афармлення пашпарта замежніка не прадугледжвае дбайнай праверкі».

Таксама паведамляецца, што ў Аўстрыі ў першай інстанцыі можна атрымаць адмову, але пасля варта звярнуцца па кансультатыўную дапамогу ў «Народныя амбасады» і Зямельны суд.

Данія і ЗША

Гэтыя краіны пакуль толькі заявілі пра гатовасць выдаваць праязныя дакументы беларусам. Так 19 верасня на сайце Сената ЗША з’явіўся законапраект, згодна з якім грамадзянам Беларусі можна будзе ставіць амерыканскія візы ў пратэрмінаваны пашпарт, а для жыцця працы ў краіне выдаваць статус часовай абароны. Таксама праект змяшчае заклік да Еўракамісіі выдаваць беларусам праязныя дакументы. Але гэта пакуль толькі праект закона.

У канцы кастрычніка паабяцала змяніць умовы для беларусаў і Данія. Краіна вырашыла ўнесці змены ў Пастанову аб іншаземцах, якія дазволяць выдаваць праязныя дакументы грамадзянам Беларусі з пратэрмінаванымі пашпартамі. Пра гэта пасля сустрэчы са Святланай Ціханоўскай заявіў у інтэрв’ю выданню Berlingske міністр замежных спраў Даніі Лярс Лёке Расмусэн.

«Вядома, было б жахліва, калі б мы сказалі некаторым беларусам, што знаходзяцца ў Даніі, што нам вельмі шкада, але вам давядзецца прыехаць у Менск для падаўжэння пашпартоў, хоць мы ведаем, што гэта прамы шлях у турму», – заявіў Расмусэн, патлумачыўшы, што на падставе сталага або часовага віду на жыхарства ў Даніі жывуць 640 беларусаў.